ARI SÜTÜ ÜRETİMİ (Anasız Sistem - Amatörler için)

ARI SÜTÜ ÜRETİMİ (Anasız Sistem - Amatörler için)

Yerli Arı Sütü.

Arı sütü (Royal jelly): Genç bakıcı işçi arıların başlarının iki yanındaki  yutak üstü salgı bezlerinden salgılayarak kurtçukları (larvaları) ve ana arıyı beslemede kullandıkları özel salgı. Tadı ekşi, kokusu keskin, sarımsı beyaz renkte ve pelte kıvamındadır.

Arı sütü, ana arının besini olup besin değeri oldukça yüksektir. Aynı genetik yapıya sahip olmalarına rağmen, kurtçuk (larva) döneminde az miktarda arı sütü ile beslenenler işçi arı olarak 21 günde doğarken, yoğun şekilde arı sütü ile beslenenler ana arı olarak 16 günde doğarlar. İşçi arılar, bal ve polenle beslenerek yoğun çalışma döneminde yaklaşık 45 gün yaşarken, devamlı arı sütü ile beslenen ve bir günde kendi ağırlığının iki katı kadar yumurta üretebilme kabiliyetine sahip ana arı 3-5 yıl yaşar.

Arı sütünün ana arıda yaptığı bu etkiye dikkat çekerek insanlar üzerindeki etkileri  araştırılmaya başlanmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır. Arı sütü, arı ürünlerinin insan sağlığı için kullanılması anlamına gelen Apiterapinin en önemli ürünlerinden olmuştur.  

Her geçen gün artan çalışmalardan alınan sonuçlar apiterapinin insan sağlığına olumlu etkilerini göstermekte ve dünyada hızla gelişen arı ürünleri ile tedavi yöntemleri hızla yaygınlaşmaktadır. Ülkemizde Apiterapi, 2014 yılında “Geleneksel, Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Uygulamaları Yönetmeliği” ile yasal zeminde yer bulmuştur.

Bu değerli ürünü nasıl üreteceğiz?

Nasıl saklayacağız?

Nasıl tüketeceğiz?

Bu yazıda, profesyonel arı sütü üreticilerinin kullandığı ekipmanlar ile daha az uğraşı gerektiren ve daha basit uygulamalarla, 3 günde bir kurtçuk aktarımı ve arı sütü hasadının yapıldığı, amatörce diye de tabir edebileceğimiz arı sütü üretim yöntemi anlatılmaya çalışılacaktır. Her ne kadar amatörce diye tabir etsek de verimli bir arı sütü üretimi, yüksek düzeyde teknik bilgi birikimi ve disiplinli bir çalışma programı uygulamasıyla mümkün olur.  Arı sütü üretiminde yağmur yağıyor da olsa kovan açılması ve o günkü işlerin yapılması gerekir, üretim düşünülürken bu göz önünde bulundurulmalıdır. 

Daha fazla miktarda ve profesyonelce arı sütü üretimini hedefleyenler blogumdaki  "ARI SÜTÜ ÜRETİMİ (Profesyonel yöntem)" yazısına bakabilirler.

http://kenangisan.blogspot.com.tr/2016/09/ari-sutu-uretimi-profesyonel-yontem_81.html

Marmara Bölgesi için arı sütü üretimine başlamak için en uygun zaman Nisan ortası veya Mayıs başı en uygun zamandır. Ülkemizin bazı bölgeleri için bu zamanlama değişiklik gösterebilir. Üretim sezonu öncesinde arı sütü üretimi için gerekli ekipmanların temini veya imalatı yapılması gerekir.

Arı sütü üretimi için standart arıcılık ekipmanlarına ilave olarak, arı sütü çerçevesi, kurtçuk aktarım kaşığı (transfer tığı), ahşap veya plastik süt hasat kaşığı, sütün konacağı kavanoz (kavanoz strafor içinde ve etrafında buz olmalı) ile kurtçuk aktarımı ve süt hasadının yapılacağı, hijyen kurallarına uygun ortam (çadır, baraka, konteynır) gereklidir. Yardımcı malzemeler olarak da, masa, petek sehpası (rahle), kafa lambası, saatçi cımbızı sayılabilir.

Arı Sütü Çerçevesi ve Çıtası:

Arı sütü üretimi için en önemli ekipmanlarından biri olan süt çerçevesini biraz tanıyalım. Süt çerçeveleri genelde 3 ve 4 çıtalı olarak kullanılıyor.

Süt çıtaları devamlı olarak çıkartılıp takılacağı için süt çerçeveleri sert ahşaptan yapılmalı. Çerçevelerdeki kanallar standart olmalı ve çıtalar bu kanallara ne girmeyecek kadar sıkı ne de kendiliğinden çıkacak kadar gevşek olmamalıdır, yani tatlı sıkı olmalıdır.

Çıtalarda arı sütü için özel üretilmiş 9 gözlü plastik şeritleri kullanıyoruz. Bir çıtaya 2 şerit kısa çivilerle çakılır veya paslanmaz tel sarılarak bağlanır.

Bir çıtada 18, bir çerçevede 72 göz.

Sır mumlarını veya arının ördüğü mumları (dalakları) benmari usulüyle eriterek fırça ile çıtaya çakılan plastiklerin her tarafı kaplanacak ama göz içlerine bulaşmayacak şekilde sürüyoruz.  

Daha sonra mumlu plastiklerin olduğu çıtalar, ilk kurtçuk aktarımından en az iki hafta önce yukarıdaki fotoğrafta olduğu gibi çerçeve aralarına veya süt çerçevelerine takılarak duvar çerçevesinin sonuna gelecek şekilde kovanlara konulur. Plastiklerin mumlanmasından ve çıtaların ilk kurtçuk aktarımından iki hafta önce kovanlara koymaktaki amacımız; plastik kokusunu azaltarak sürdüğümüz mumlarda kovan kokusunun hakim olmasını sağlamaktır. Bunları yapsak bile ilk kullanımlarda ana memelerine aktarılan kurtçukların kabulünde sıkıntı yaşanıyor, çıtalar kullanıldıkça kabul oranı artıyor. 

Arı Sütü Üretim Kovanı:

Profesyonel arı sütü üretiminde, ana arı üretiminde olduğu gibi başlatıcı ve besleyici (bitirici) olarak iki farklı kovan kullanır. Başlatıcı ve besleyici kovanlarda arı sütü üreticilerinin uyguladığı teknikler ana arı üreticilerine göre daha zahmetli ve daha karmaşıktır. Arı sütü üreticisi, süt üretimi yapılan kovanlarda o gün aktarımı yapılacak yaklaşık 24 saatlik binlerce kurtçuk da ürettirmiş olması ve grup içinde tekrar gruplara ayrılan besleyici kovanlardan her gün kuluçkalıktan ballığa ve ballıktan kuluçkalığa çerçeve değişimi yapılması gerekir.  

Amatörce diye tabir ettiğimiz (Anasız Sistem) yöntemde başlatıcı kovan besleyici olarak da kullanılır, ayrıca besleyici kovan kullanılmaz.

Arı sütü için kullanılacak arılar, süt üretim ve destekleyici kovanlar olarak iki gruba ayrılır. Süt üretimi için 4 kovan düşünülüyorsa 4 kovan da süt üretenleri desteklemek için düşünülmeli.

Başlatıcı (Arı Sütü Üretim) Kovanı Hazırlama:

Başlatıcı kovan, ana arı, ana arı olabilecek kurtçuk (larva) ve yumurta olmadan iki şekilde hazırlanabilir. 

      1-  8-9 çerçeveli arının anası 2 yavrulu çerçeve ile birlikte ruşete alınır veya 6-7 çerçevelik arının sadece anası alınır, alınan bu ana başka kovanda kullanılabilir veya farklı şekilde değerlendirilir.

Kovandaki arılar kovan içine silkelenir, yumurtalı, kurtçuklu ve kapalı yavrulu çerçevelerin tamamı başka kovanlara dağıtılır. Kabarmış petek / çiçektozlu-ballı / çiçektozlu-ballı / kabarmış petek olarak 4 çerçeve şeklinde düzenlenir ve sıkıştırma tahtası ile sıkıştırılır. Kovan girişi 1 cm olacak şekilde daraltılır.

Bu şekilde hazırlanan kovana 1-2 saat sonra kurtçuk aktarılan süt çerçevesi verilebilir. Bir gün sonra da yavrulu çerçeve verilmesi gerekir.(Yazının ilerleyen bölümlerinde yavru takviyesi konusunda daha ayrıntılı bilgiler yer almaktadır.)

      2-  Kovandaki ana arı, 2 çerçeveli ana arı kafesine, çıkmak üzere yavrulu çerçeveyle veya kabarmış peteklerle beraber alınır. Ana arı kovanda bu şekilde 7 veya 8 gün kaldıktan sonra, arı 8-9 çerçeveyse ana arı kafesindeki yavrulu çerçeveler arısı ile birlikte ana arı ruşete alınır, eğer 6-7 çerçeve arısı varsa sadece anası alınır ve fazla çerçevelerin üzerindeki arılar kovana silkelenerek arısız şekilde diğer kovanlara verilir.  

Kovan, çiçektozlu-ballı / kapalı yavrulu / kapalı yavrulu / kapalı yavrulu / çiçektozlu-ballı olarak 5 çerçeve şeklinde düzenlenir ve sıkıştırma tahtası ile sıkıştırılır. Kovan girişi 1 cm olacak şekilde daraltılır.

  Sıkıştırılmış arıda çerçeveler yukarıdaki gibi olmalı.

Bu kovanlar aynı arılıkta yeri değiştirilerek, tarlacı arısı olmayacak şekilde hazırlanmamalı. Kovanda tarlacı arı ve en önemlisi bol genç arı olmalı.

Arı sütü üretim kovan(lar)ı hazırladıktan sonra aktarılacak kurtçuğun nereden alınacağını tespit etmek gerekir. Arı sütü üretilecek kovan sayısı bir veya ikiyse, sahip olunan kovan sayısıda fazlaysa, aktarılacak uygun yaşta 72 veya 144 kurtçuk bulunur. Süt üretimi yapılacak kovan 8-10 olduğunda uygun yaşta kurtçuk bulunmasında sıkıntı oluşur. Bu yöntem ile fazla sayıda kovanla arı sütü üretimi yapılması da pek doğru değil. Yine de uygun yaştaki kurtçuğun nasıl bulunacağına bakalım.

Destekleme Kovanı:  

Destekleme kovanları, normal düzenini sürdüren, 7-8 çerçeve arılı ve tercihen genç ana arılı olmalı.

Bu kovanlardan istenilen tarihte uygun kurtçuk alınabilmesi için biraz sıkışık tutmak gerekir. Fazla sıkışık tutulursa oğula gitmeye niyet edebilir, gevşek bırakılırsa istenilen zamanda uygun kurtçuk alınamaz. Aynı zamanda süt üretim kovanlarına yavrulu çerçeve takviyeleri de bu kovanlardan yapılır.

Arı sütü üretiminde siyah petekler çok önemlidir. Aktarılan kurtçuklar 5 gün önce kovana verilen siyah peteklerden elde edilir. Yöntemimizde ise 6 gün önce destekleme kovanına siyah petek vereceğiz.  

7 çerçeveli destekleme kovanında iki dış duvarlar ballı, iç kısımlardaki petekler yavrulu olduğunda ana arının yumurta atacak fazla yeri yoktur. Kovan ortasına 4. çerçeve olarak verdiğimiz peteği arıların temizleyerek ana arının yumurta atmaya başlaması arasında yaklaşık 1 gün geçer. Bu 1 günlük süre kovanda arı sıkışıklığı, ana arının yumurta atma isteği (yaşı,ırkı), doğadaki balözü akımı gibi nedenlere göre değişir. Üç gün yumurta süresi ve kurtçuğun alınabilmesi için de 1 gün geçmesi gerekir ve toplamda 5 gün eder. Az da olsa diğer peteklerde olan yeri ve ana arının bir günde peteğin tamamına yumurtlayamadığından, 6 gün önce verilecek peteklerden de uygun yaşta kurtçuk elde edilir. 

        

Yukarıdaki “Süt üretimi için 4 kovan düşünülüyorsa 4 kovan da süt üretenleri desteklemek için düşünülmeli.”  örneğinden devam edelim. Destekleme kovanlarını, ikişer kovan olarak “A” ve “B” diye 2 gruba (gruplarda farklı renkler de kullanılabilir) ayıralım.

Programladığımız ilk kurtçuk aktarımından 6 gün önce “A” grubundaki ve  3 gün önce de “B” grubun da ki kovanların  4. çerçevesi yerine siyah petek veriyoruz. Kovan açıldığında fazla zaman kaybetmemek ve kurtçuk alınacak peteğin kolay bulunması için çerçevelerin devamlı aynı yere vermek gerekir.

İlk Kurtçuk Aktarımı:

Arı sütü üretiminde hasat günü iş akışı şu şekildedir. Önce kovanlardan süt çerçeveleri alınıp arı sütü hasadı yapılır. Daha sonra tutmayan gözler temizlenir, gözlere süt veya bal konulur ve kurtçuk aktarımı yapıldıktan sonra çerçeveler tekrar kovanlara verilir. Şimdilik hasat kısmına gelmediğimiz için önce kurtçuk aktarımından başlayalım.

Kurtçuk aktarımını yapacağımız odada malzemeleri masa üzerinde hazır hale getiriyoruz. 4 kovanda arı sütü üreteceğimizi düşünmüştük. 4 süt çerçevesi ile bunların 16 çıtası hazır ve 16 çıtada bulunan 288 göze kurtçuk aktaracağız. Çıtalar masa üzerine dizilerek plastik gözlerin içine mercimek tanesinin yarısı kadar, arı sütü yoksa bal damlatıyoruz.

Sıra aktarılacak kurtçukların kovanlardan alınmasında. 6 gün önce “A” grubu destekleme kovanlarına 4. çerçeve olarak verdiğimiz peteklere baktığımızda büyük çoğunlukla aktarıma uygun kurtçuklar olacaktır.

Uygun kurtçuk hangileridir?

18 ile 36 saatlik kurtçuklar aktarılır ama 24 saatlikler idealdir. 

Aktarıma uygun olan kurtçuklar, fotoğrafın orta kısmındaki arı sütü konmuş olanlar.

Çerçeve üzerindeki arılar fırça yardımıyla uzaklaştırıldıktan sonra odaya alınır. Çerçeve bir sandık veya kutu içinde alındıktan sonra odaya götürülmesi arıların odaya girmesini önleyecektir. Çok sayıda kurtçuk aktarılacak ve kurtçuklar 2 veya daha fazla çerçeveden alınacaksa, çerçevelerin odaya sırayla götürülmesi daha uygundur.

Alınan çerçeve petek sehpasına konur ve açısı kafa lambasının ışığı petek gözlerinin tabanını aydınlatacak şekilde ayarlanır.

Kurtçuk aktarım kaşığı.

Kurtçuk aktarım kaşığını kurtçuğun sırt kısmından, petek gözünün duvarına yanaştırıp, kaşığın esnek kısmının kurtçuğun altına girene kadar bastırdıktan sonra, kaşıktaki kurtçuğu karşı duvara değdirmeden petek gözünden çıkartıyoruz. Kaşık ucundaki kurtçuğu süt çıtasındaki göz tabanındaki arı sütü veya bal damlasına gelecek şekilde bırakıyoruz.

İlk başta zor gibi görünse de alıştığınızda 16 çıta veya 4 çerçeveye kurtçuk aktarımı yarım saati bulmayacaktır.

Aktarma işi bittikten sonra çıtalar çerçevelere takılır ve zaman geçirmeden ters (plastik gözlerin açık kısmı yukarı olacak şekilde) veya yana yatırılarak kovana götürülür. Daha önceden hazırlanan kovanlarda 2. çerçeveden (çiçektozlu-ballı) sonra gelecek şekilde yerleştirilir.

Odada kurtçukları aldığımız petek de alındığı kovana geri verilir.

Eğer kurtçukları verdiğimiz kovan “Başlatıcı (Arı Sütü Üretim) Kovanı Hazırlama:” kısmında anlatılan 1. şekildeki (ana arısı ve tüm yavrulu çerçeveler alınarak) gibi hazırlandıysa, bu kovana kurtçukları verdiğimiz günün ertesinde yavrulu çerçeve vermek gerekir.

Besleme:

Arıların arı sütü üretebilmeleri için çiçektozuna (polene) ve balözüne ihtiyaçları vardır. Arı sütü üretimi yapılacak bölgenin, üretim süresi boyunca çiçektozu ve balözü açısından zengin olması durumunda verimli üretimden söz edilebilir.

İlkbahar döneminde genellikle çiçektozu takviyesine gerek olmasa da, aktarılan kurtçukların kabulü ve süt verimini arttırmak için, yoğun bal akımı dönemi dışındaki zamanlarda arı sütü üretim kovanlarının beslenmesi gerekir.Beslemeyi 1/1 şeker şurubunu günde 200-300 ml vererek yapıyoruz.

Bu besleme sonucu olarak arı sütü üretim kovanında bal fazlalığı oluşur. Bu ballı peteklerin belirli aralıklarla kovandan alınarak süzülmesi gerekir. Şeker şurubu verilerek yaptırılan ve süzülen bu bal, tekrar arıların beslenmesinde kullanılır.

 Arı Sütü Hasadı:

Arı sütü çerçevesini kovana verdikten 3 gün, yaklaşık 70-72 saat sonra arı sütü hasadı yapmak için geri alıyoruz. Süt çerçevesi üzerindeki arılar uzaklaştırıldıktan sonra hasat odasına alınır.

Alınan çerçeve yaklaşık yukarıdaki gibi olacaktır. Başlangıçta kurtçukların kabulü az olur. Arı sütü çıtaları kullanıldıkça kabul oranı ve hasat edilen süt oranı artacaktır.

Arı sütü çıtalarında eski ve yeni arasındaki kabul farkı.

Zamanla kabul oranı %90 seviyesine ulaşıyor.

Çıtalar çerçevelerden çıkartılır.

Ana memelerinin plastikten sonraki arıların uzattığı mum, uygun alet ile plastik seviyesinden kesilerek veya bir tarafından kaldırılarak, plastik ana memesinin yan duvarına veya iki ana memesi arasına yapıştırılır. Burada uygun alet, arı sütü üretimi için özel yapılan bıçak olabileceği gibi maket bıçağı da olabilir.  

Daha sonra süt içerisindeki kurtçuk ince cımbız ile alınır veya çıta yan tutularak göz içindeki kurtçuk ince ahşap çubuk yardımıyla düşürülür.

Kurtçuk alındıktan sonra göz içindeki arı sütü, süt hasat kaşığıyla alınarak kavanoza aktarılır.

Süt konmayan gözleri arılar içe doğru mum ile daraltır. Kurtçuk aktarımı yapılmadan önce bu gözlerdeki mumlar plastik gözlere zarar vermeden temizlenmesi gerekir.

Hasat sonrasında aynı çıtalara kurtçuk aktarımı yapılır ve kovanlara verilir. Arı sütü üretim döngüsü bu şekilde devam ettirilir.

Yavru Takviyesi ve Ana Memesi Kontrolü:

Arı sütü üretilen kovanlar, yalancı ana oluşmaması için, ilk başlangıç hariç diğer zamanlar yavrusuz kalmamalı. Kovanlar ilk hazırlandığında yavru vardı veya ikinci günü yavrulu çerçeve verilmişti. Arılar, süt çıtaları dışında peteklerde ana memesi yapmaya başladığında devam etmelerine müsaade etmememiz gerekir. Bunun için her süt hasadı için kovan açıldığında ana memesi kontrolü yapılır.

Bu işlerin yapılma sıralaması, yardımcı olup olması ile biraz değişir.

Yardımcı varsa; süt çerçeveleri, süt hasadı ve kurtçuk aktarımı için odaya alındığında, dış işleri yapan arıcı ana arı memesi kontrolünü ve yavrulu çerçeve verme işlerini yapar.

Yardımcı yoksa; süt hasadı ve kurtçuk aktarımı yapılıp çerçeveler kovanlara verildikten sonra yapılır.

Ana memesi kontrollerinde tüm çerçeveler elden geçirilmez. Kovandaki çerçeve düzenini tekrar hatırlayalım. Çerçeveler, “kabarmış petek / çiçektozlu-ballı / açık yavrulu / yavrulu / çıkan yavrulu” şeklinde ve süt çerçevemizde 3. çerçeve yerinde duruyordu. Yavrulu çerçeve devamlı olarak 4. çerçeve 5. çerçeveye kaydırıldıktan sonra 4. çerçeve olarak verilir ve ana memesi kontrolleri de sadece 4. ve 5. çerçevelerde yapılır.

Yardımcımız olmadığını düşünelim. Hasat ve kurtçuk aktarımı yapılıp arı sütü çerçeveleri kovana verildikten sonra, kovanlar tekrar açılarak süt çerçevelerinin yanında olan ve kovanda 4. ve 5. çerçeve olarak bulunan yavrulu çerçevelerdeki arılar silkelendikten sonra  ana memesi kontrolü yapılır.

İlk kurtçuk aktarımından 6 gün sonra (ikinci süt hasat günü) ve her 6 günde bir arı sütü üretim kovanlarına yavrulu çerçeve vermek gerekir. Yavru takviyesiyle, uzun süre anasız kalacak arıların yalancı ana yapmaları önlemiş ve arı sütü üretecek genç arı nüfusunun devamı sağlanmış olunur. Bu yavrulu çerçeveyi süt çerçevesinin yanına koyarak da, kurtçukların feromon kokusu sayesinde süt üretecek genç arıları süt çerçevesinin etrafında toplanması sağlanır.

Verilecek yavru nasıl olmalı?

 Peteğin orta kısmı kapalı yavrulu ve kenarlarında değişik yaşlarda açık yavru bulunan petekler takviye için ideal olanlardır. Takviye olarak, tamamı açık yavrulu veya yumurtalı petek verilirse, kovanda üretilen sütün bir kısmı yavru beslenmesinde kullanılacağından, arı sütü üretimde azalma olacaktır.

Yavru takviyesi ve ana memesi kontrolü zamanını tekrarlamak gerekirse; 3 günde bir ana memesi kontrolü, 6 günde bir de yavrulu çerçeve takviyesi yapılmalı. Ana memesi kontrolü zorunlu hallerde 6 günde bir de yapılabilir.

Yavru takviyesi yapıldığında kovanda çerçeve sayısı artmış oldu. Arıları devamlı sıkışık olarak tutmak gerektiğinden bir ballı çerçeveyi almamız gerekir. Takviye yapıldığında, süt çerçevesinin yanındaki çiçektozlu-ballı çerçeve eğer balı sırlanmışsa alınır ve yerine açık ballı çerçeve koyulur. Bu çerçevedeki bal sırlanmamışsa kovanda herhangi bir ballı çerçeve alınır.

Verim:

Arı sütü üretiminde verim, çıta başı ve kovan başı alınan süt ile ölçülür. Profesyonel arı sütü üretiminde ana arılı sistem kullanılır. Analı sistem, anasız sisteme göre daha karmaşık ve zahmetli uygulamalar içerir. Anasız arı sütü üretimi daha basit ve daha az uğraşıyla yapılmakla birlikte, daha az arı sütü üretilir. 

Yazıda anlatılan, başlatıcı kovanın besleyici olarak (ana arısız üretim) kullanılması yöntemiyle bir hasatta alınan arı sütü, ana arılı üretim ile alınan arı sütünden fazla olmakla birlikte, analı sistemde her gün hasat yapılırken, anasız sistemde 3 günde bir hasat yapıldığından toplamda daha az üretim yapılmış olur. Şöyle ki; aynı dönemde bir kovandan , analı sistemde her gün 10 gr arı sütü alınırken, anasız sistemde 3 günde bir 20 gr alınır ve analı sistemde 3 günde 30 gr alınacağından toplamda üretim daha fazla yapılmış olur. Bu hesaba destekleyici kovanlardan üretim yapılmadığı da ilave edildiğinde fark daha da açılmış olur.

Arı Sütü Saklama Koşulları:

Arı sütü, hasat anından tüketim anına kadar soğuk zincir bozulmadan 5°C nin altındaki sıcaklıkta, ışık geçirmeyen cam kaplarda tutulmalıdır.   

Nasıl tüketeceğiz?

Bu soru üretenlere devamlı sorulur.

Üreticisi için bu soruyu cevaplamak arı sütünü üretmekten daha zordur. Sorunun asıl muhatabı doktorlar olmalıdır. Maalesef bu konuda kat etmemiz gereken uzun bir yol var.

Kabaca bilgi vermek gerekirse; aç karnına, mümkünse sade (bala karıştırmadan) olarak, dil altında tutularak, sağlıklı insan için günde 300 ile 500 mg arasında kullanılabilir.

EN ÖNEMLİSİ SAĞLIKLIYKEN TÜKETEBİLMEK.